Ζούμε σε έναν κόσμο όπου η παρακολούθηση είναι διάχυτη, σχεδόν αόρατη, αλλά διαρκής. Κάμερες καταγράφουν τις κινήσεις μας στους δρόμους, οι εφαρμογές καταγράφουν τα βήματά μας και τα κοινωνικά μέσα τεκμηριώνουν κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας. Είτε πρόκειται για ένα «story» στο Instagram, είτε για μια κάμερα σε σταθμό μετρό, η αίσθηση ότι κάποιος, κάπου, μας παρατηρεί είναι αναπόφευκτη. Αν η εποχή μας μπορούσε να απεικονιστεί αρχιτεκτονικά, θα ήταν μια παραλλαγή του Panopticon — του θεωρητικού σωφρονιστικού ιδρύματος που σχεδίασε το 1785 ο φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ. Στο κέντρο του Panopticon βρίσκεται ένας πύργος επιτήρησης, από τον οποίο ένας αόρατος φρουρός μπορεί να βλέπει όλους τους κρατούμενους, χωρίς εκείνοι να γνωρίζουν αν και πότε τους παρατηρεί. Το ίδιο το ενδεχόμενο της παρακολούθησης είναι αρκετό για να υπαγορεύσει τη συμπεριφορά.
Σήμερα, το «ψηφιακό Panopticon» δεν περιβάλλει κρατούμενους, αλλά πολίτες. Συστήματα τεχνητής νοημοσύνης σαρώνουν πρόσωπα και κινήσεις, προσωπικά δεδομένα πωλούνται, και η ανωνυμία αποτελεί όλο και πιο σπάνιο αγαθό. Η διαρκής καταγραφή δεν είναι πλέον κάτι το εξαιρετικό· είναι η καθημερινή μας πραγματικότητα. Οι επιπτώσεις αυτού του συνεχούς «βλέμματος» δεν είναι μόνο κοινωνικές ή πολιτικές. Είναι βαθιά ψυχολογικές. Η παρακολούθηση — ή ακόμη και η απλή πεποίθηση ότι μας παρακολουθούν — φαίνεται να αναδιαμορφώνει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, νιώθουμε και πράττουμε.
Από τη φήμη στη νευροεπιστήμη
Η ιδέα ότι αλλάζουμε συμπεριφορά όταν νιώθουμε πως μας κοιτούν δεν είναι καινούργια. Ο ψυχολόγος Norman Triplett, το 1898, έδειξε ότι οι ποδηλάτες αποδίδουν καλύτερα όταν υπάρχουν θεατές. Από τη δεκαετία του ’70, πλήθος μελετών επιβεβαιώνουν ότι οι άνθρωποι τροποποιούν τη συμπεριφορά τους για να διαχειριστούν την εικόνα τους — ένα φαινόμενο γνωστό ως «διαχείριση εντύπωσης». Ωστόσο, η επίδραση της παρακολούθησης δεν σταματά στην επιφανειακή συμπεριφορά. Νευροεπιστημονικές έρευνες αποκαλύπτουν ότι ακόμη και οι ασυνείδητες λειτουργίες του εγκεφάλου — όπως η προσοχή, η μνήμη και η αντίληψη — επηρεάζονται από το αίσθημα ότι μας βλέπουν.
Μια πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου Τεχνολογίας του Σίδνεϊ, υπό την καθοδήγηση της Kiley Seymour, έδειξε πως συμμετέχοντες που γνώριζαν ότι παρακολουθούνταν, αντιλαμβάνονταν κοινωνικά ερεθίσματα — όπως ανθρώπινα πρόσωπα — σημαντικά πιο γρήγορα από εκείνους που δεν είχαν επίγνωση παρακολούθησης. Αυτή η ενίσχυση της ταχύτητας επεξεργασίας δεν επεκτεινόταν σε αφηρημένα ή ουδέτερα ερεθίσματα. Η παρακολούθηση, δηλαδή, δεν αυξάνει απλώς την εγρήγορση — επιταχύνει τη λειτουργία του «κοινωνικού εγκεφάλου».
Από την παιδική ηλικία, ακόμη και ως βρέφη, ανταποκρινόμαστε ενστικτωδώς σε ένα άμεσο βλέμμα. Αυτό δεν είναι τυχαίο: η οπτική επαφή είναι ένας πανίσχυρος κοινωνικός δείκτης, που μπορεί να σημαίνει προσοχή, απειλή, επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία. Εξελικτικά, η ικανότητα να εντοπίζουμε γρήγορα ποιος μας κοιτά και γιατί, αποτελούσε μηχανισμό επιβίωσης. Σήμερα, όμως, αυτή η εξελικτική προδιάθεση ενεργοποιείται συνεχώς, σε ένα περιβάλλον όπου η παρακολούθηση είναι πιο ύπουλη και ακαθόριστη. Ο εγκέφαλός μας βρίσκεται σε διαρκή κατάσταση επιτήρησης, ενεργοποιώντας συστήματα που συνδέονται με το στρες, την προσοχή και την αντίδραση μάχης ή φυγής. Το τίμημα αυτής της ψυχικής εγρήγορσης είναι η γνωστική κόπωση και η διαταραχή βασικών λειτουργιών, όπως η συγκέντρωση και η λήψη αποφάσεων.
Η αίσθηση ότι παρακολουθείσαι διαρκώς, ακόμα κι αν δεν έχεις τίποτα να κρύψεις, μπορεί να προκαλέσει ψυχική δυσφορία. Ιδιαίτερα άτομα που αντιμετωπίζουν διαταραχές όπως σχιζοφρένεια ή κο ινωνικό άγχος, φαίνεται να παρουσιάζουν υπερευαισθησία στα βλέμματα των άλλων — και κατ’ επέκταση, στην παρακολούθηση. Όμως, η υπερδιέγερση αυτή δεν περιορίζεται σε παθολογικές καταστάσεις. Όλοι, σε κάποιο βαθμό, επηρεαζόμαστε από το αόρατο μάτι του ψηφιακού παρατηρητή.Η Clara Colombatto, ειδική στην κοινωνική αντίληψη, χαρακτηρίζει αυτό το φαινόμενο «επαφή μυαλού» — μια υπαρξιακή εμπειρία του να είσαι το αντικείμενο της προσοχής κάποιου άλλου, ακόμη και αν αυτός ο «κάποιος» είναι ένα σύστημα επιτήρησης χωρίς πρόσωπο.
Οι πρακτικές επιπτώσεις αυτών των ευρημάτων είναι αξιοσημείωτες. Πολλοί εργοδότες εφαρμόζουν συστήματα παρακολούθησης για την αύξηση της παραγωγικότητας, ενώ στις εξ αποστάσεως εξετάσεις, φοιτητές παρακολουθούνται μέσω webcam ή τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, οι μελέτες υποδηλώνουν ότι τέτοιες πρακτικές μπορεί να μειώνουν την απόδοση, ενεργοποιώντας στρεσογόνους μηχανισμούς και υπονομεύοντας βασικές γνωστικές λειτουργίες.
Στο τέλος, ποιος μας κοιτάζει;
Στο σύγχρονο Panopticon της ψηφιακής εποχής, δεν ξέρουμε ποιος μας παρακολουθεί, αλλά δρούμε σαν να μας παρακολουθούν συνεχώς. Αυτή η διαρκής επίγνωση τροποποιεί όχι μόνο τις πράξεις μας, αλλά τη δομή και τη λειτουργία του ίδιου του νου μας. Η πρόκληση του μέλλοντος δεν είναι να εξαφανίσουμε την παρακολούθηση — αυτό ίσως δεν είναι πλέον εφικτό — αλλά να κατανοήσουμε σε βάθος τις ψυχολογικές συνέπειές της και να θέσουμε υγιή όρια μεταξύ ασφάλειας, ιδιωτικότητας και ψυχικής ευημερίας.Ίσως τελικά το ερώτημα να μην είναι «ποιος μας βλέπει», αλλά πόσο αλλάζουμε όταν ξέρουμε ότι μας βλέπουν.
