Μάσκα – Ισπανική Γρίπη: Κι όμως, υπήρχαν κινήματα 100 χρόνια πριν

Μάσκα – Ισπανική Γρίπη: Η «θύελλα» αντιδράσεων για τη χρήση μάσκας και την τήρηση των απαραίτητων μέτρων για τον περιορισμό της μετάδοσης μίας ασθένειας, δεν συναντάται μόνο στην εποχή του κορωνοϊού. Ακόμα και την εποχή της ισπανικής γρίπης που έγινε αιτία για να χάσουν τη ζωή τους εκατομμύρια άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο, υπήρχαν κάποιοι που αρνούνταν να τηρήσουν τα μέτρα και μάλιστα προχωρούσαν σε διαμαρτυρίες. Μάλιστα, η ισπανική γρίπη άφησε περίπου 50.000.000 νεκρούς στη… σκιά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Τον Μάρτιο του 1918 εκατό Αμερικανοί στρατιώτες στο Κάνσας μολύνθηκαν από ένα θανατηφόρο στέλεχος γρίπης που εξαπλώθηκε γρήγορα. Νοσοκόμες του Ερυθρού Σταυρού στη Βοστώνη έφτιαχναν μάσκες προστασίας, προκειμένου να προστατευτούν οι πολίτες.

Τότε, όπως και τώρα, οι μάσκες έγιναν αντικείμενο διχασμού. Στις ΗΠΑ φορούσαν μάσκες φτιαγμένες από γάζα ή από μετάξι, ενώ την ίδια ώρα κάνει την παρουσία του το «κίνημα» κατά της μάσκας. Οι πολέμιοι της μάσκας συλλαμβάνονταν. Μάλιστα, στο Σαν Φρανσίσκο ένας σιδηρουργός, που αντιδρούσε στη χρήση της μάσκας, δέχτηκε πυρά μετά από επίθεση σε αξιωματούχο υγείας. Διαδηλωτές κατά της μάσκας εισέβαλαν σε συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου του Όρεγκον, ενώ βόμβα βρέθηκε έξω από το γραφείο ενός γιατρού, υπέρμαχου της μάσκας στο Σαν Φρανσίσκο.

Μετά από 100 χρόνια και παρά τις συστάσεις των ειδικών, οι αρνητές της μάσκας επιμένουν…

Σύμβολο κυβερνητικού παρεμβατισμού

Το 1918 και το 1919, όταν μπαρ, εστιατόρια, θέατρα και σχολεία παρέμεναν κλειστά λόγω της ισπανικής γρίπης, οι μάσκες μεταβλήθηκαν σε σύμβολο κυβερνητικού παρεμβατισμού και πυροδότησαν διαδηλώσεις, συλλογές υπογραφών και συγκεντρώσεις ανυπότακτων πολιτών. Την ίδια στιγμή της «μεγάλης άρνησης», χιλιάδες Αμερικανοί πέθαιναν από τη γρίπη.

Πρώτο στην υποχρεωτική επιβολή μάσκας ήταν το Σαν Φρανσίσκο. Κάποιος κάτοικός του, επιστρέφοντας από το Σικάγο, «έφερε» μαζί του ιό. Στα τέλη Οκτωβρίου 1918, η πόλη, που κατέγραφε 7.000 κρούσματα, επέβαλε τη χρήση μάσκας, όπως και άλλες έξι πόλεις (Σιάτλ, Οκλαντ, Σακραμέντο, Ντένβερ, Ινδιανάπολη και Πασαντίνα).

Φυσικά, οι αρνητές της έβρισκαν κάθε είδους δικαιολογία για να μην καλύψουν το πρόσωπό τους. Διαμαρτύρονταν για την εμφάνιση, την άνεση και την ελευθερία τους, αδιαφορώντας για το ότι μόνο τον Οκτώβριο κατέληξαν από τη γρίπη 195.000 Αμερικανοί. Οταν ένα μήνα αργότερα, το μεσημέρι της 21ης Νοεμβρίου, η υποχρεωτική χρήση μάσκας ήρθη, οι καμπάνες των εκκλησιών ήχησαν και ολόκληρη η πόλη γιόρτασε την ελευθερία της. Οπως ανέφερε η εφημερίδα The San Francisco Chronicle, πολλοί πέταξαν τις μάσκες τους στο έδαφος και τις ποδοπατήσαν. Τα μπαρ κερνούσαν τον κόσμο ποτά και τα παγωτοπωλεία χαρίζαν παγωτό.

Τα πεζοδρόμια είχαν καλυφθεί από χιλιάδες τετραγωνικά γάζας, «απομεινάρια ενός βασανιστικού μήνα».

Επαναφορά του μέτρου

Κανείς, δυστυχώς, δεν είχε υπολογίσει το δεύτερο κύμα της πανδημίας. Στις 17 Δεκεμβρίου του 1918, μετά τη νέα έξαρση των κρουσμάτων, το δημοτικό συμβούλιο του Σαν Φρανσίσκο επανέφερε το μέτρο και αντιμετώπισε δυναμική αντιπολίτευση. Στα τέλη του χρόνου, εξουδετερώθηκε εκρηκτικός μηχανισμός έξω από το γραφείο του επικεφαλής των υπηρεσιών υγείας της πόλης, δρος Ουίλιαμ Σάκνερ. «Η κατάσταση ήταν εκρηκτική και επικίνδυνη, επειδή ο κόσμος έχανε χρήματα», επισημαίνει ο Μπράιν Ντόλαν, ιστορικός της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.

Η νέα επιβολή της μάσκας προκάλεσε τη δημιουργία της «Λέγκας κατά των μασκών», γεγονός που μαρτυρεί ότι η αντίσταση ενισχυόταν στις πόλεις όπου είχαν προσπαθήσει να επιβάλουν το μέτρο. Επικεφαλής της Λέγκας ήταν η δικηγόρος Ε. Χάρινγκτον, κοινωνική ακτιβίστρια και φανατική πολιτική αντίπαλος του δημάρχου του Σαν Φρανσίσκο. Εξι άλλες γυναίκες στελέχωσαν τη Λέγκα, ενώ συμμετείχαν και κάποιοι άνδρες, εκπροσωπώντας εργατικά σωματεία. Η μάσκα, πλέον, είχε εξελιχθεί σε πολιτικό σύμβολο.

Συνολικά, η πανδημία προκάλεσε τον θάνατο 675.000 Αμερικανών ή 30 ανά χίλιους κατοίκους του Σαν Φρανσίσκο, που επλήγη με ιδιαίτερη δριμύτητα.

Η ιστορία της «Λέγκας κατά των μασκών» έχει κεντρίσει και φέτος το ενδιαφέρον. Η σημερινή αντίσταση στις μάσκες παραπέμπει και εκφράζεται, εκατό χρόνια μετά, μέσα από τη φωνή ενός σιδηροδρομικού υπαλλήλου, του Φρανκ Κοτσινίλια, ο οποίος συνελήφθη τον Ιανουάριο του 1919 επειδή δεν φορούσε μάσκα και εξήγησε στον δικαστή ότι «δεν πρόκειται να κάνει οτιδήποτε που δεν εναρμονίζεται με τα αισθήματά του». Καταδικάστηκε σε πενθήμερη φυλάκιση και, οδηγούμενος στη φυλακή, δήλωσε: «Μου αρέσει. Στη φυλακή δεν χρειάζεται να φορέσω μάσκα».

O φρικτός και βάρβαρος θάνατος

«Οι ερευνητές μελέτησαν δείγματα του ιού που είχαν διατηρηθεί σε εργαστήρια ή βρέθηκαν σε πτώματα θαμμένα στο παγωμένο έδαφος της Αλάσκας. Διαπίστωσαν ότι μια μικρή μετάλλαξη του ιού επέτρεψε στις πρωτεΐνες της επιφάνειάς του, που χρησιμοποιούνται για να προσκολληθεί ο ιός στα κύτταρα, να αναγνωρίζουν και τους αντίστοιχους ανθρώπινους υποδοχείς». «Ο θάνατος επερχόταν από οξύ φλεγμονώδες πνευμονικό οίδημα, αιμορραγική πνευμονίτιδα ή πνευμονία με οξύ αιμορραγικό οίδημα. Παρατηρούνταν κυάνωση του δέρματος ιδιαίτερα γύρω από το πρόσωπο, στο στόμα, στον λαιμό και στα δάκτυλα.

Η πανδημία του 1918-19 έπληξε σε ποσοστό 99% στις ΗΠΑ ανθρώπους ηλικίας κάτω των 65, με περίπου τους μισούς ανάμεσα στα 20 και τα 40 έτη. Ενώ τα μεγαλύτερα ποσοστά θνησιμότητας εμφανίστηκαν σε έγκυες γυναίκες, με ποσοστά ανάμεσα στο 23% και 71%. Η ισπανική γρίπη εξαφανίστηκε ξαφνικά το 1919. Η διάρκεια της ήταν 18 μήνες. …

Το σοκ που προκάλεσε η ισπανική γρίπη στην οικονομία

Οι άμεσες οικονομικές συνέπειες της πανδημίας της ισπανικής γρίπης οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό και στον πανικό από την εξάπλωση της νόσου. Μεγάλες πόλεις στις ΗΠΑ, όπως η Νέα Υόρκη και η Φιλαδέλφεια, ουσιαστικά παρέλυσαν προσωρινά καθώς είχαν αρρωστήσει πολλοί κάτοικοι. Όπως συμβαίνει και τώρα σε αρκετές χώρες του πλανήτη, επιχειρήσεις κατέβασαν ρολά, ακυρώθηκαν αθλητικές συναντήσεις και δημόσιες συναθροίσεις για να σταματήσει η διασπορά του ιού της γρίπης.

Οι οικονομικές συνέπειες εκείνης της πανδημίας περιλάμβαναν σημαντικές ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, αλλά και αυξανόμενη χρήση των κρατικών συστημάτων Πρόνοιας. Ιστορικοί της Οικονομίας, ωστόσο, δεν μπορούν να καταλήξουν σ’ έναν αριθμό αναφορικά με το απωλεσθέν ΑΕΠ, αφού δεν μπορούν να ξεχωρίσουν τις επιπτώσεις από την πανδημία από εκείνες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αποδείχθηκαν τρομακτικές. Όπως έδειξαν έρευνες, το μορφωτικό επίπεδο της γενιάς που γεννήθηκε μέσα στην πανδημία της ισπανικής γρίπης ήταν χαμηλό, πολλοί εξ’ αυτών αντιμετώπισαν μεγάλα προβλήματα υγείας, τα εισοδήματα τους ήταν χαμηλότερα, όπως και το κοινωνικο-οικονομικό τους στάτους σε σύγκριση με εκείνους που γεννήθηκαν λίγο πριν ή μετά την πανδημία.

Η προέλευση της μάσκας

Αν και σε ιατρικά περιοδικά η χρήση μάσκας τοποθετείται χρονικά στην εποχή της Μαύρης Πανώλης ή Μαύρου Θανάτου του 14ου αι., οι ιστορικοί Ιατρικής συμφωνούν ότι η εμφάνιση μιας μάσκας –απίθανης δυσκολίας στην κατασκευή και τη χρήση– έγινε στην επιδημία πανώλης του 17ου αι. και βασίζεται σε σχέδιο που είχε εκπονήσει ο γιατρός του Λουδοβίκου ΧΙΙΙ, Σαρλ Ντε Λορμ. Το σχέδιο ήταν… απλό: Ένα ράμφος 15 εκατοστών από επεξεργασμένο δέρμα και γεμάτο από βότανα, μπαχαρικά και αποξηραμένα λουλούδια απέτρεπε τις οσμές του «μιάσματος», του, προερχόμενου από σωματίδια υλικών σε αποσύνθεση, δηλητηριασμένου αέρα που πίστευαν ότι μετέφερε την πανώλη μεταξύ των ανθρώπων. Δύο τρύπες, μία κοντά σε κάθε ρουθούνι έδιναν μια ελπίδα αναπνοής στο ασφυκτικό συνολάκι που ολοκληρωνόταν με ένα μακρύ δερμάτινο παλτό το οποίο περιέκλειε παντελόνια, μπότες και ενωνόταν με το καπέλο για να μην μπορεί να μπει ο «μολυσμένος» αέρας από πουθενά.

Όλα από κατσικίσιο δέρμα όπως και τα γάντια που φυσικά αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της προστατευτικής ενδυμασίας.

Ευτυχώς κάνουν την εμφάνισή τους ο Λουί Παστέρ, ο Γιόζεφ Λίστερ, ο Ρόμπερτ Κοχ και περίπου από τα μέσα του 19 αι., η θεωρία των μικροβίων αντικαθιστά επισήμως τη θεωρία του «μιάσματος», δικαιώνοντας τις προσπάθειες του Ιταλού Τζιρόλαμο Φρακαστόρο τον 16ο αι., τις θεωρίες των Φραντσέσκο Ρέντι, Αντον φαν Λέβενχουκ, του Πλένσιτς και άλλων πιονέρων της Ιατρικής του 17ου αι. Όταν το 1910 η πνευμονική πανώλη έκανε τη θριαμβευτική εμφάνισή της στη Μαντζουρία, οι κινεζικές αρχές αποφάσισαν να υποχωρήσουν κατά τι στις διαφωνίες τους με τη δυτική Ιατρική και κάλεσαν τον γιατρό Γου Λίεν-Τε, Κινέζο μεν αλλά με βρετανική εκπαίδευση στο Κέμπριτζ, να αντιμετωπίσει τη λαίλαπα.

Ο Γου εμπνεόμενος από τις μάσκες χειρουργείων –που σημειωτέον και αυτές μετρούσαν μόλις λίγα χρόνια χρήσης και χοντρικά ήταν βαμβάκι τυλιγμένο σε γάζα– δημιουργεί την πρώτη, αντι-επιδημιακή μάσκα, στενή συγγενή αυτής που γνωρίζουμε και φοράμε σήμερα. Την επιβάλλει στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό αλλά επίσης και στον γενικό πληθυσμό.

Γου Λίεν-Τε

Η μάσκα του Γου

Οπως σημειώνει ο καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Χρήστος Λυντέρης, στην έρευνα «Plague Masks: The Visual Emergence of Anti-Epidemic Personal protection Equipment», στη διάρκεια της ίδιας περιόδου προσπάθησαν κι άλλοι. Μεταξύ αυτών ο Γάλλος γιατρός Μπροκέ, οπαδός του Παστέρ, με μεγάλη εμπειρία στο μέτωπο της πανώλης στη Νότια Κίνα.

Ο Μπροκέ αρχικά σχεδίασε ένα αξεσουάρ εμπνευσμένο, όπως ο ίδιος έγραψε, από το κουστούμι του «γιατρού καραντίνας του 1819» αλλά το βρήκε μη πρακτικό και τελικά δημιούργησε ένα κατασκεύασμα με κουκούλα που κάλυπτε όλο το πρόσωπο, συνοδευόμενη από γυαλιά και μάσκα του συνδυασμού γάζα-βαμβάκι. Τελικά, η μάσκα του γιατρού Γου έγινε ευρύτερα αποδεκτή ως η πλέον αποτελεσματική. Εύκολη στη χρήση και φτηνή στην κατασκευή, αυτή η μοντέρνα μάσκα υιοθετήθηκε αμέσως όταν ενέσκηψε η ισπανική γρίπη.

Το «κίνημα εναντίον της μάσκας» έναν αιώνα νωρίτερα

Βεβαίως, ούτε η χρήση μάσκας για λόγους υγιεινής είναι καινούργια ιδέα, αλλά ούτε και οι εχθροί της προνόμιο της δικής μας εποχής και της καταδικής μας COVID-19. Στην Ιαπωνία και την Κίνα στην εποχή της ισπανικής γρίπης, η μάσκα ενσωματώθηκε εύκολα στην αντίληψη του γενικού πληθυσμού ως μέσον προστασίας. Ο καθηγητής Μιτσουτόσι Χόριι του Πανεπιστημίου Sumei, αναφέρει ότι η πρακτική έγινε ένα σύμβολο εθνικής αντίστασης απέναντι στον αόρατο εχθρό της γρίπης και, μέχρι σήμερα, αυτό που κοινωνιολογικά φαίνεται πιο σημαντικό είναι ότι μεγάλος αριθμός Ιαπώνων αρχίζουν να φορούν μάσκες αμέσως όταν ανακύψει κάποιο πρόβλημα υγείας, ανεξάρτητα από επιστημονικά επιχειρήματα υπέρ ή κατά και ανεξαρτήτως κυβερνητικής εντολής.

Επιπροσθέτως, στην Ιαπωνία οι ιατρικές μάσκες έγιναν και ένα σύμβολο άφιξης του μοντερνισμού στη χώρα. Ανέδειξαν την ατομικότητα που προϋποθέτει προσωπική ευθύνη έναντι του συνόλου την ίδια στιγμή που καθορίζει ενεργά την ποιότητα ζωής και υγείας ενός εκάστου χωριστά. Ωστόσο, όπως και πάλι σημειώνει ο Χόριι, «φαίνεται πως η μάσκα και ψυχολογικά, “απορροφά” τις ανησυχίες για αόρατες απειλές και αβεβαιότητες, ενώ ένα ποσοστό Ιαπώνων χρησιμοποιεί τη μάσκα προκειμένου να κρύψει την εσωτερική ένταση και την έκφραση του προσώπου που συνδέεται με αυτήν».

Πατριωτικό καθήκον για τις γυναίκες

Ετσι, κινήματα εναντίον της μάσκας αναπτύχθηκαν στον «ανοιχτό» κόσμο της Ευρώπης και της Αμερικής με το «anti-mask league» του Σαν Φρανσίσκο να κατέχει εξέχουσα θέση. Στην αρχή, η υποχρεωτική εντολή για χρήση μάσκας τον Οκτώβριο του 1918, που αναφέρεται ως «δεύτερο κύμα» της πανδημίας, αντιμετωπίστηκε ως πατριωτικό καθήκον με τις κυρίες να φτιάχνουν μάσκες με την ίδια ζέση που μέχρι τότε έπλεκαν τις «κάλτσες του στρατιώτη» και μια τάση να θεωρούνται κάπως παρακατιανοί και εκτός μόδας όσοι δεν φορούσαν μάσκα. Σε πολύ λίγο χρόνο η τάση ανεστράφη, οδηγώντας σε συλλήψεις, φυλακίσεις, πρόστιμα, πυροβολισμούς εκ μέρους των αστυνομικών και μια βόμβα εναντίον του υπεύθυνου για τη δημόσια υγεία αξιωματούχου, δρ Γουίλιαμ Χάσλερ.

Οι διαδηλώσεις εναντίον της μάσκας πλήθαιναν μαζί με τα νέα κρούσματα και τους νεκρούς από την ισπανική γρίπη, συσπειρώνοντας συνδικάτα από τον χώρο της εστίασης, ακτιβιστές κάθε είδους και πολιτικές δυνάμεις πρόθυμες να υποστηρίξουν μελλοντικούς ψηφοφόρους. Σε ελάχιστο χρόνο το «κίνημα εναντίον της μάσκας» διαφημιζόταν σε εφημερίδες και έντυπα της εποχής, υποστηρίζοντας ότι οι μάσκες είναι παράλογες, άχρηστες και καταπατούν την ελευθερία, νοίκιαζε χώρους που μπορούσαν να φιλοξενήσουν χιλιάδες ανθρώπους και υποστηρικτές ξεφύτρωναν ακόμα και σε πόλεις που δεν είχαν επιβάλει ως υποχρεωτική τη μάσκα όπως ήταν το Σικάγο. Η σύγκρουση με την πραγματικότητα δεν άργησε. Το τρίτο κύμα της πανδημίας δεν θα έδινε σημάδια υποχώρησης παρά τον Ιούνιο του 1919. Το κίνημα εναντίον της μάσκας είχε πεθάνει λίγο νωρίτερα…